نشریه گنجینه دارالفنون
پیاپی 13 (بهار 1400)

آنچه در این شماره، در بخش گفت وگو می خوانید، بخشی از خاطرات آقای دکتر غلامعلی حداد عادل است که در آن به شرح سال های تحصیل خود در مدرسه علوی و بیان کیفیت و ویژگی های این مدرسه پرداخته اند. دکتر حداد عادل از سال (1360 ه.ش) به مدت سیزده سال، به عنوان معاون وزیر و رییس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی خدمت کردند و از نزدیک هم شاهد فرازوفرودهای دهه اول انقلاب اسلامی و هم مشرف بر تغییرات و تحولات آموزشی آن دهه بوده اند. امید است مجموعه کامل خاطرات ایشان که در آن به بیان این تغییر و تحولات نیز پرداخته اند، به زودی منتشر شود. از آقای  دکتر حداد عادل به خاطر موافقت با چاپ این بخش از خاطراتشان در نشریه دارالفنون صمیمانه تشکر می کنیم.

مقاله ذیل شرح کامل و موجزی از تاریخچه تاسیس، چگونگی پذیرفتن محصل، اسامی آنها به همراه نام روسا و ناظمان و معلمان مدرسه از ابتدای افتتاح تا سال 1304 هجری قمری است. این نوشتار تصحیح همراه با توضیحات بر مطالب نسخه ای خطی متعلق به مجموعه مخطوطات کاخ گلستان تحت عنوان تفصیل مدرسه دارالفنون است که سال ها پیش، با نظارت علمی دکتر عبدالحسین نوایی انجام یافته و در مجله تاریخ دانشگاه تهران به چاپ رسید. اینک به درخواست مجله وزین دارالفنون، بخشی از آن که مربوط به معرفی معلمان وکادرآموزشی آن مدرسه می باشد ویرایش و با تاکید بر بررسی رییسان، معلمان و کادر آموزشی و اداری مدرسه دارالفنون در طول پنجاه سال از ابتدای تاسیس ارایه می گردد. هدف آن است که محققان و پژوهشگران علاقمند با این اسامی برای پژوهش هایشان زمینه ای فراهم گردد. اسامی ذکر شده در این مقاله به منزله تایید آنها نبوده و نیست.

گزارش های روزانه و هفتگی دارالفنون از اسناد مهم و معتبری است که در نوبه خود می تواند زوایای دیگری از فعالیت های این مدرسه را روشنگری نماید. تعداد این گزارش ها نامعلوم است؛ اما به نظر می رسد که در دوران ناصری به اندازه هفته های تحصیلی مدرسه دارالفنون بوده است که امروزه متاسفانه تمام آن ها به صورت کامل و مدون در دست نیست. مقاله حاضر به انتشار نه سند یا برگ از این گزارش ها می پردازد.

بررسی مدارس خارجی در ایران، به‎ویژه مدارس مسیونری، به لحاظ تاثیرات و اغراض سیاسی و نفوذ فرهنگی و اهدافی که موسسان آن ها در پی داشته‎اند، برای کارشناسان و برنامه ریزان مهم و قابل تامل است؛ بنابراین به لحاظ اهمیت مذکور در این شماره مقاله تاریخچه مدارس مسیونرها در ایران به صورت مختصر در ذیل آورده شده است.

نشریات و مجلات قدیمی یکی از منابع معتبر و موثق برای بیان وضعیت و نشانگری مناسبی از شرایط و موقعیت های یک پدیده و واقعه می باشند که علل و عوامل وقوع آن را نشان می دهد و می تواند منابعی معتبر برای پژوهشگران و علاقمندان به مباحث تاریخی ارزشمند باشد. در این شماره و شماره های بعد به معرفی یکی از قدیمی ترین نشریات دولتی در حوزه آموزش و پرورش می پردازیم که در مرکز اسناد و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران وجود دارد.

بولتن ها و نشریات موسسات و سازمان های دولتی هر چند ممکن است شامل تعریف و تمجید و بزرگنمایی هایی درباره اقدامات به عمل آمده باشد، اما شامل اطلاعات و جزییات جالبی هستند که در منابع دیگر به آن ها کمتر اشاره شده است. متاسفانه این مجموعه های ارزشمند کمتر مورد توجه قرارگرفته و نگهداری شده اند و بنابراین کمتر دسترسی پژوهشگران و محققان به آنها امکان پذیر است و شاید بر حسب اتفاق در لابلای کتاب ها، و یا در مجموعه اوراق مجموعه داران و... یافت شوند. یکی از این نشریات نویافته، «خبرهای فرهنگ» است که پس اعتصاب معلمان در سال 1340 ش، و در دوره ریاست آقای محمد درخشش در وزارت معارف و در کابینه دکتر امینی منتشر شده است.بولتن یا نشریه «خبرهای فرهنگ» از نشریات اداره روابط فرهنگ و مردم، وزارت معارف در دوره محمدرضا پهلوی است که تاریخ نخستین شماره آن شنبه، 4/9/1340 ش، است، که علاوه بر مطالب رسمی، دارای اطلاعاتی درباره ترمیم حقوق معلمان، ارزشیابی برنامه جدید تحصیلات ابتدایی، محرومیت چند دانش آموز به علت اقدام جهت معدوم ساختن اوراق امتحانی و... است. با توجه به نایاب بودن اسنادی از این نوع، در این یادداشت ضمن توصیف مختصر به بازنویسی کامل آن پرداخته ام.

آشنایی با مدارس ماندگار و قدیمی استان ها و آثار فرهنگی و آموزشی و تربیتی آنها در منطقه یکی از سنت های این فصلنامه برای معرفی تاریخ آموزش و پرورش کشور است. در این شماره به مدرسه امام صادق (ع) امروز یا همان حکمت یا حکیم نظامی قدیم قم می پردازیم که بسیاری از فرهیختگان فرهنگ و علم آن شهرستان از این مدرسه فارغ التحصیل شده اند.

تاریخ شفاهی، در بیان و تشریح خاطرات، مخاطرات و تاملات افراد متصدی در هر عرصه ای و همچنین روشنگری و آگاهی بخشی و ترسیم تصویری شفاف از مسایل و مشکلات و بحران ها و موفقیت ها و شکست ها در هر دوره ای، اهمیت و جایگاه ویژه ای دارد. دراین ارتباط، تاریخ شفاهی آموزش وپرورش ایران، نیز به نوبه خود، ارزش و شان خاصی را دارا است. تاکنون در زمینه ثبت و ضبط تاریخ شفاهی آموزش وپرورش بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، از زبان و بیان مسیولین و متصدیان اصلی این نهاد مهم و سرنوشت ساز کشور، اثر و مجموعه ای درخور، تولید و منتشرنشده بود. به تازگی از انتشارات عابد، کتاب 7 جلدی «اشاره» ر ا که شامل گفت وگوی مفصل و تشریحی جمعی از کارشناسان و صاحب نظران و پیشکسوتان عرصه تعلیم و تربیت است، با دکتر علی اصغر فانی وزیر سابق آموزش وپرورش، منتشر کرده است.کارشناسان و همچنین همکاران دوره وزارت دکتر علی اصغر فانی، طی 30 جلسه نشست (که هر نشست نیز حدود 4 ساعت بوده است)، در یک گفت وگو و مباحثه صریح و صادقانه، خاطرات، تلاش ها، مسایل و مشکلات، دستاوردها و نقاط قوت و ضعف دوران خدمت وی به ویژه در دوره تصدی وزارت و معاونت های مختلف آن را تحلیل کرده اند. جالب این است که مطالب این کتاب هفت جلدی، درمجموع در 2 هزار و 271 صفحه ارایه می شود، هرچند عنوان این اثر و مجموعه «اشاره» است!سابقه تدریس دکتر علی اصغر فانی به سال 1349 (سن 15 سالگی) در یکی از مدارس جنوب تهران، برمی گردد.معاون آموزشی وزیر، معاون نیروی انسانی وزیر، معاون متوسطه وزیر، سرپرست وزارت و وزیر دولت یازدهم، بخشی از کارنامه تعلیم و تربیتی اوست. دکتر فانی، در حال حاضر دانشیار رشته مدیریت دانشگاه تربیت مدرس و عضو حقیقی شورای عالی آموزش وپرورش است.